Poza Brześciem Kujawskim nie ma miasta w Polsce o udokumentowanym osadnictwie sięgającym 6500 lat, czyli okresu wczesnego neolitu. Jest wymieniony w światowych encyklopediach archeologicznych jako miejsce odkrycia neolitycznej osady "społeczeństwa długich chat”, zwanego odtąd tzw. grupą brzesko-kujawską kultury lendzielskiej. W 1938 roku archeolog Konrad Jażdżewski odkrył ją na przedmieściach Brześcia na półwyspie jeziora Cmentowo. Takie osady nazwano później  w archeologii światowej osadami długich domów typu Brześć Kujawski (Brześć Kujawski type longhouses).Od samego początku badania ukierunkowane były na poznanie osadnictwa społeczeństw najstarszych rolników, które na Kujawach pojawiły się już 5500 lat p.n.e. Ich najważniejszym odkryciem było stanowisko oznaczone numerem 4 w Brześciu Kujawskim, które trafiło do podręczników archeologii w całej Europie. Główna oś organizacji osad ludności „brzesko-kujawskiej” wiodła od Zgłowiączki, przez Bachorze do terenów na rzeką Noteć i dalej w kierunku Szczecina, aż do wschodniej części Niemiec

Rozmieszczenie społeczeństw z kręgu kulturowego późnej ceramiki wstęgowej
w dorzeczach Odry i Wisły – faza klasyczna i późna

 

Społeczeństwo „brzesko-kujawskie” powstawało w okresie 4500 - 4250 p.n.e. Większość danych odnośnie tego społeczeństwa, jakie zgromadziła archeologia, pochodzi z badań wykopaliskowych rozległych osad z „długimi chatami”, odkrywanych licznie w strefie gleb czarnych Wysoczyzny Kujawskiej. Do najbardziej znanych wśród nich należy Brześć Kujawski oraz pobliskie Osłonki.
Rozległe osady ugrupowano w niewielkie – o powierzchni do 40 km2 – mikroregiony. Populacja tworząca takowy mikroregion liczyła około 50 – 60 osób.
Osada miała powierzchnię około 2500 m2 , w obrębie której funkcjonowało równolegle 4-5 chat. Łącznie zajmowały one obszar liczący około 800-100m2 , wokół którego sytuowano obiekty gospodarcze i pochówki zmarłych członków wspólnoty. Czas istnienia takowego osiedla nie przekraczał dwu lat, potem opuszczczano je na 8-10 lat, przenosząc się w inne miejsce. Grupa ludności migrująca w tym systemie rotacji zakłada około 5-6 podobnego charakteru osad (punktów etapowych), wokół których w promieniu około 1,5 km sytuowano bliżej nie określoną liczbę osiedli filialnych (mniejszych rozmiarów), służących udogodnieniu form nadzoru wielorakich działań gospodarczych. Tereny „rozległych osad” były okresowo zasiedlane przez około 600 lat.
 Tytułowe „długie chaty” są jednym z podstawowych wyróżników „brzesko-kujawskiego” społeczeństwa. Budowano je wzdłuż linii północ-południe, na planie wydłużonego trapezu długości od 10,5 do 48 m. Relacje ścian szczytowych, krótszej od dłuższej, wynoszą średnio  1:2, natomiast dłuższej szczytowej do bocznej  1:3-4. Przystępując do wznoszenia budowli, kopano wąski, ciągły rów fundamentowy, w którym ustawiono następnie słupy ścian. Ich konstrukcja nie była jednolita na całej długości chaty, wykazująca uzależnienie od funkcja poszczególnej jej części. Wejście do domostwa znajdowało się od południa , w dłuższej ścianie szczytowej. Wnętrze chaty dzielono na kilka wyodrębnionych funkcjonalnie części, wzdłuż dłuższej osi.
Na południowym brzegu jeziora Cmentowo, na przedmieściach obecnego Brześcia, istniała jedna z najstarszych, poznanych dotąd osad. Odkryto tu ślady 60 domostw trapezowatych.

Brześć Kujawski Plan osady centralnej

 

Zgrupowanie domów trapezowych

 

Rekonstrukcja zabudowy osady społeczności grupy
brzesko-kujawskiej kultury późnej ceramiki

 

Wewnętrzną organizację osad najlepiej rozpoznano na stanowisku 4, gdzie odkryto unikatowy zespół obiektów związanych z domem nr 56. Na podstawie tych badań należy sadzić, że osiedla grupy brzesko-kujawskiej zamieszkiwane były przez samodzielne rodziny. Użytkowały one przez kilka pokoleń jeden wydzielony obszar osady gdzie budowano domy o charakterystycznym trapezowatym kształcie. Domy te budowano z drewna, przykryte słomą bądź trzciną. Ściany budynków składały się z wbitych w podłożę bali drewnianych, które ciasno przylegając do siebie tworzyły konstrukcje nośną. Ściany posiadały solidne fundamenty i dla zwiększenia odporności były wylepiane gliną. Wielkość domów jest zróżnicowana i waha się od kilku metrów -w przypadku budynków najstarszych , do 40 metrów- w przypadku budynków z czasów świetności grupy brzesko-kujawskiej. Budynki podzielone były z reguły na trzy części: mieszkalna i  dwie  służące  celom gospodarczym, np.  schronienie dla zwierząt. Makieta rekonstrukcji osady brzeskiej jest obecnie eksponatem neolitu w Muzeum Archeologicznym w Warszawie.
Pomimo upływu lat tereny półwyspu jeziora Cmentowo zabudowano dopiero w części, co pozwala ciągle na stworzenie rezerwatu archeologicznego dla unikatowych obiektów stanowisk 3 i 4.

Planowana lokalizacja rezerwatu/parku archeologicznego w Brześciu Kujawskim

 

Samorządowe władze Brześcia objęły teren przyszłego rezerwatu ochroną w planie zagospodarowani przestrzennego zmierzając docelowo do pełnej rekonstrukcji części osady.
Archeolog profesor Ryszard Grygiel, odkrywca Osłonek i powojenny kontynuator dzieła profesora Konrada Jażdżewskiego, do dzisiaj przywozi do Brześcia Kujawskiego międzynarodowe grupy archeologów aby pokazać miejsce odkrycia społeczeństwa brzesko-kujawskiego
Po neolicie nastał czas epoki brązu, po niej żelaza, a w końcu średniowiecze i czasy nowożytne. Badania archeologiczne prowadzone od 75 lat w rejonie Brześcia dostarczyły odkryć dotyczących wszystkich kultur  archeologicznych. Profesor Jażdżewski wyliczał, że tylko na stanowisku nr 4 w Brześciu odkryto aż 14 faz osadniczych z różnych epok i okresów. Z najważniejszych i najbardziej znanych w literaturze archeologicznej odkryć  należy wymienić  m.in.: groby zbiorowe z wczesnej epoki brązu (1800-1600l.p.n.e.) w Gustorzynie,  mogiłę podkurhanową z tego samego czasu w Wolicy Nowej, bogaty skarb wyrobów brązowych kultury łużyckiej ze Starego Brześcia (ok. 1000-800 l. p.n.e.), cmentarzysko popielnicowe kultury pomorskiej w Brześciu (IV w. p.n.e.) czy też  interesujące cmentarzysko kultury przeworskiej w Miechowicach (I w.n.e), która poświadcza osadnictwo Celtów na Kujawach. Także osadę hutniczą w Starym Brześciu z II w p.n.e.
Także historia samego miasta nie jest banalna. Jako polskie miasto warowne Brześć zaznał lat chwały i zniszczeń w wielu wojnach, a pokolenia brześcian położyły głowy dla dobra Polski. Tu jako książę brzesko-kujawski (ok. 1275) rozpoczął swą karierę polityczną Władysław Łokietek, późniejszy jednoczyciel i król Polski, tutaj bywali królowie polscy. Brześć był stolicą księstwa brzesko-kujawskiego, a później – do 1793 roku – stolicą województwa brzesko-kujawskiego. Jego herb od XIII wieku wzoruje się na najstarszych pieczęciach Krakowa i Poznania